Biếng ăn tâm lý (Anorexia Nervosa) là một rối loạn ăn uống nghiêm trọng thường gặp ở lứa tuổi vị thành niên, đặc trưng bởi việc duy trì cân nặng thấp bất thường, nỗi sợ tăng cân và nhận thức sai lệch về hình dáng cơ thể của mình. Họ thường áp dụng các biện pháp cực đoan như hạn chế lượng thức ăn, tập thể dục quá mức, và sử dụng thuốc giảm cân không đúng….dẫn tới việc giảm cân quá mức, mệt mỏi, mất ngủ, và các vấn đề về cảm xúc như trầm cảm và lo âu.

Tổng quan

Biếng ăn tâm lý (hay chán ăn) là một loại rối loạn ăn uống, có đặc điểm là cân nặng thấp bất thường, nỗi sợ tăng cân mạnh mẽ và nhận thức sai lệch về cân nặng. Những người bị biếng ăn thường áp dụng các biện pháp cực đoan để kiểm soát cân nặng và vóc dáng, như hạn chế nghiêm ngặt lượng thức ăn, sử dụng phương pháp nôn mửa hoặc dùng sai các loại thuốc, thậm chí nhiều người thể tập thể dục quá sức để giảm cân.

Triệu chứng

Các dấu hiệu và triệu chứng của chứng biếng ăn tâm lý liên quan đến tình trạng đói. Chứng biếng ăn cũng bao gồm các vấn đề về cảm xúc và hành vi liên quan đến nhận thức không thực tế về cân nặng cơ thể và nỗi sợ tăng cân hoặc béo phì cực kỳ mạnh mẽ.

Đôi khi các dấu hiệu khó nhận ra vì cân nặng cơ thể mỗi người khác nhau, đối tượng thường che giấu tình trạng gầy gò, thói quen ăn uống hoặc các vấn đề về thể chất của mình.

Triệu chứng bên ngoài

Các dấu hiệu và triệu chứng về thể chất của chứng biếng ăn có thể bao gồm:

• Giảm cân quá mức hoặc không đạt được mức tăng cân theo tiến trình phát triển như mong đợi
• Ngoại hình gầy gò
• Xét nghiệm máu bất thường
• Mệt mỏi
• Mất ngủ
• Chóng mặt hoặc ngất xỉu
• Ngón tay có da xanh tím
• Tóc mỏng, gãy hoặc rụng
• Tóc tơ mềm bao phủ cơ thể
• Không có kinh nguyệt
• Táo bón và đau bụng
• Da khô hoặc vàng
• Không chịu được lạnh
• Nhịp tim không đều
• Huyết áp thấp
• Mất nước
• Sưng ở tay hoặc chân
• Răng bị mòn và chai ở đốt ngón tay do nôn mửa

Trái ngược với hình ảnh chán ăn trên, một số người lại có dấu hiệu ăn uống vô độ (cuồng ăn), rồi lại lo sợ tăng cân, phải móc họng để nôn thức ăn ra ngoài trong khi những người mắc chứng cuồng ăn thường có cân nặng bình thường hoặc cao hơn bình thường.

Triệu chứng về cảm xúc và hành vi

Các triệu chứng về hành vi của chứng biếng ăn có thể bao gồm các nỗ lực giảm cân bằng cách:

• Hạn chế nghiêm ngặt lượng thức ăn nạp vào cơ thể thông qua chế độ ăn kiêng hoặc nhịn ăn
• Tập thể dục quá mức
• Ăn uống vô độ và tự gây nôn để loại bỏ thức ăn, có thể bao gồm việc sử dụng thuốc nhuận tràng, thuốc thụt tháo, thuốc hỗ trợ ăn kiêng hoặc các sản phẩm thảo dược

Các dấu hiệu và triệu chứng về cảm xúc và hành vi có thể bao gồm:

• Bận tâm với thức ăn, đôi khi bao gồm việc nấu những bữa ăn cầu kỳ cho người khác nhưng không ăn chúng
• Thường xuyên bỏ bữa hoặc từ chối ăn
• Phủ nhận cơn đói hoặc viện cớ để không ăn
• Chỉ ăn một số ít thực phẩm “an toàn” nhất định, thường là những loại ít chất béo và calo
• Áp dụng các nghi thức ăn uống cứng nhắc, chẳng hạn như nhổ thức ăn ra sau khi nhai
• Không muốn ăn ở nơi công cộng
• Nói dối về lượng thức ăn đã ăn
• Sợ tăng cân, liên tục cân hoặc đo cơ thể
• Thường xuyên kiểm tra trong gương để tìm ra những khuyết điểm của cơ thể
• Phàn nàn về việc béo hoặc có những bộ phận trên cơ thể béo
• Che phủ bằng nhiều lớp quần áo
• Tâm trạng buồn tẻ (thiếu cảm xúc)
• Xa lánh xã hội
• Cáu gắt
• Mất ngủ
• Giảm hứng thú tình dục

Khi nào nên đi khám bác sĩ?

Thật không may, nhiều người mắc chứng biếng ăn không muốn điều trị, ít nhất là lúc đầu. Mong muốn duy trì vóc dáng thon thả của họ lấn át mối lo ngại về sức khỏe. Nếu có người thân mà bạn lo lắng, hãy động viên họ nói chuyện với bác sĩ.

Nếu đang gặp phải bất kỳ vấn đề nào được liệt kê ở trên hoặc nếu nghĩ rằng mình có thể bị rối loạn ăn uống, hãy tìm sự giúp đỡ. Nếu đang che giấu chứng biếng ăn của mình với những người thân yêu, hãy cố gắng tìm một người mà bạn tin tưởng để nói về những gì đang xảy ra.

Nguyên nhân

Nguyên nhân chính xác của chứng biếng ăn vẫn chưa được biết rõ. Cũng như nhiều bệnh khác, có thể đây là sự kết hợp của các yếu tố sinh học, tâm lý và môi trường.

• Sinh học: Có thể có những thay đổi gen làm tăng nguy cơ mắc chứng biếng ăn, liên quan đến khuynh hướng di truyền về chủ nghĩa hoàn hảo, nhạy cảm và kiên trì.
• Tâm lý: Những đặc điểm ám ảnh cưỡng chế, động lực cực độ hướng đến chủ nghĩa hoàn hảo và mức độ lo lắng cao có thể khiến một số người dễ tuân theo chế độ ăn kiêng nghiêm ngặt và bỏ ăn mặc dù đói.
• Môi trường: Văn hóa phương Tây nhấn mạnh sự gầy gò, coi đó là biểu tượng của thành công và giá trị, cùng với áp lực từ bạn bè, đặc biệt là ở các bé gái.

Các yếu tố rủi ro

Biếng ăn phổ biến hơn ở trẻ gái và phụ nữ. Tuy nhiên, trẻ trai và nam giới ngày càng mắc chứng rối loạn ăn uống, có thể liên quan đến áp lực xã hội ngày càng tăng.

Biếng ăn cũng phổ biến hơn ở thanh thiếu niên. Tuy nhiên, mọi người ở mọi lứa tuổi đều có thể mắc chứng rối loạn ăn uống này, mặc dù hiếm gặp ở những người trên 40 tuổi. Thanh thiếu niên có thể có nguy cơ cao hơn vì tất cả những thay đổi mà cơ thể họ trải qua trong thời kỳ dậy thì. Họ cũng có thể phải đối mặt với áp lực từ bạn bè gia tăng và nhạy cảm hơn với những lời chỉ trích hoặc thậm chí là những bình luận hời hợt về cân nặng hoặc hình dáng cơ thể.

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ biếng ăn, bao gồm:

• Di truyền: Những thay đổi ở các gen cụ thể có thể tăng nguy cơ mắc chứng biếng ăn. Người có họ hàng cấp độ một mắc chứng rối loạn này có nguy cơ cao hơn.
• Ăn kiêng và nhịn đói: Ăn kiêng là yếu tố nguy cơ của rối loạn ăn uống. Nhịn đói có thể gây thay đổi tâm trạng, suy nghĩ cứng nhắc, lo lắng và giảm cảm giác thèm ăn, ảnh hưởng đến não và duy trì hành vi ăn uống hạn chế.
• Thay đổi sinh hoạt: Các thay đổi như trường học, nhà ở, công việc mới, tan vỡ mối quan hệ, cái chết hoặc bệnh tật của người thân yêu có thể gây căng thẳng và tăng nguy cơ biếng ăn.

Biến chứng

Các biến chứng khác của chứng biếng ăn bao gồm:

• Thiếu máu
• Các vấn đề về tim, chẳng hạn như sa van hai lá, nhịp tim bất thường hoặc suy tim
• Mất xương (loãng xương), làm tăng nguy cơ gãy xương
• Mất cơ
• Ở nữ giới, không có kinh nguyệt
• Ở nam giới, testosterone giảm
• Các vấn đề về đường tiêu hóa, chẳng hạn như táo bón, đầy hơi hoặc buồn nôn
• Bất thường về điện giải, chẳng hạn như kali, natri và clorua trong máu thấp
• Vấn đề về thận

Nếu một người mắc chứng biếng ăn bị suy dinh dưỡng nghiêm trọng, mọi cơ quan trong cơ thể đều có thể bị tổn thương, bao gồm não, tim và thận. Tổn thương này có thể không thể phục hồi hoàn toàn, ngay cả khi chứng biếng ăn được kiểm soát.

Tìm hiểu Chế độ ăn cho người bị suy dinh dưỡng

Ngoài các biến chứng về thể chất, những người mắc chứng biếng ăn cũng thường mắc các rối loạn sức khỏe tâm thần khác. Chúng có thể bao gồm:

• Trầm cảm, lo âu và các rối loạn tâm trạng khác
• Rối loạn nhân cách
• Rối loạn ám ảnh cưỡng chế
• Lạm dụng rượu và chất gây nghiện
• Tự làm hại bản thân, ý định tự tử hoặc cố gắng tự tử

Phòng ngừa

Không có cách nào đảm bảo để ngăn ngừa chứng biếng ăn tâm lý. Các bác sĩ chăm sóc chính (bác sĩ nhi khoa, bác sĩ gia đình và bác sĩ nội khoa) có thể giúp bạn xác định các dấu hiệu sớm của chứng biếng ăn và ngăn ngừa sự phát triển của bệnh hoàn toàn. Ví dụ, họ có thể hỏi về thói quen ăn uống và sự hài lòng về ngoại hình trong các cuộc hẹn khám bệnh định kỳ.

Nếu nhận thấy một thành viên gia đình hoặc bạn bè có biểu hiện chán ăn, mệt mỏi, thói quen ăn kiêng nghiêm ngặt và không hài lòng với ngoại hình, hãy cân nhắc nói chuyện với họ về những vấn đề này. Mặc dù có thể không ngăn ngừa được chứng rối loạn ăn uống phát triển, nhưng có hướng về hành vi lành mạnh hơn hoặc các lựa chọn giải pháp điều trị.

Lối sống và biện pháp khắc phục tại nhà

Khi bị biếng ăn, việc chăm sóc bản thân đúng cách có thể rất khó khăn. Ngoài việc điều trị chuyên nghiệp, hãy thực hiện theo các bước sau:

• Tuân thủ kế hoạch điều trị. Đừng bỏ qua các buổi trị liệu và cố gắng không thay đổi kế hoạch ăn uống, ngay cả khi khó chịu.
• Hãy trao đổi với bác sĩ về các loại vitamin và khoáng chất bổ sung phù hợp. Nếu không ăn uống đầy đủ, rất có thể cơ thể bạn không nhận được tất cả các chất dinh dưỡng cần thiết, chẳng hạn như Vitamin D hoặc sắt. Tuy nhiên, thông thường, bạn nên bổ sung hầu hết các loại vitamin và khoáng chất từ ​​thực phẩm.
• Đừng cô lập bản thân khỏi những người thân và bạn bè luôn quan tâm muốn bạn khỏe mạnh. Hãy hiểu rằng họ luôn quan tâm đến lợi ích tốt nhất cho mình.
• Hãy kiềm chế ham muốn cân mình hoặc soi gương thường xuyên. Những điều này có thể chẳng có tác dụng gì ngoài việc thúc đẩy duy trì những thói quen không lành mạnh.

Trương Phan Hồng Hà

Viện y học ứng dụng Việt Nam – Phòng khám chuyên khoa dinh dưỡng VIAM