Vì sao trẻ ăn nhiều thịt vẫn bị thiếu máu?

Thiếu máu là một trong những vấn đề dinh dưỡng phổ biến nhất ở trẻ em, đặc biệt tại các nước đang phát triển.

Nhiều bậc phụ huynh tin rằng “ăn nhiều thịt sẽ không thiếu máu”, vì thịt là nguồn giàu sắt – thành phần chính để tạo hồng cầu. Tuy nhiên, thực tế lâm sàng lại cho thấy không ít trẻ dù ăn thịt hằng ngày, thậm chí ăn rất nhiều, vẫn bị chẩn đoán thiếu máu thiếu sắt. Vậy nguyên nhân nằm ở đâu?

1. Không phải cứ ăn nhiều sắt là hấp thu được nhiều sắt

Sắt có trong thực phẩm tồn tại dưới hai dạng chính:

• Sắt heme: có trong các loại thịt đỏ (bò, lợn, cừu), gan, cá, gia cầm. Đây là dạng sắt dễ hấp thu, với tỷ lệ hấp thu khoảng 15–35%.
• Sắt không heme: có trong thực vật, ngũ cốc, trứng, sữa, rau củ. Dạng này chỉ được hấp thu khoảng 2–10% và phụ thuộc nhiều vào các yếu tố đi kèm trong bữa ăn.

Mặc dù trẻ ăn nhiều thịt, nhưng lượng sắt hấp thu thực tế có thể vẫn thấp nếu:

• Trẻ ăn kèm nhiều thực phẩm ức chế hấp thu sắt, như sữa, trà, cà phê, ca cao, đậu nành hoặc ngũ cốc chứa phytate.
• Khẩu phần thiếu vitamin C, trong khi vitamin C có vai trò chuyển sắt từ dạng Fe³⁺ khó hấp thu sang dạng Fe²⁺ dễ hấp thu ở ruột non.
• Trẻ bị rối loạn tiêu hóa mạn tính, nhiễm giun móc, hoặc viêm ruột khiến khả năng hấp thu sắt bị suy giảm.

Ví dụ, nếu trẻ uống sữa bò ngay sau bữa ăn có thịt, canxi trong sữa sẽ cạnh tranh vị trí hấp thu với sắt ở ruột non, làm giảm đáng kể lượng sắt được cơ thể sử dụng.

2. Chế độ ăn giàu thịt nhưng mất cân đối dinh dưỡng

Không ít trẻ được cha mẹ “ép” ăn thịt, trong khi lại thiếu nhóm rau xanh và trái cây tươi. Điều này dẫn đến tình trạng thiếu vi chất hỗ trợ tạo máu như:

• Vitamin C: giúp hấp thu sắt hiệu quả.
• Vitamin B6, B12 và folate (vitamin B9): tham gia tổng hợp DNA và hồng cầu trong tủy xương.

Nếu thiếu những vitamin này, quá trình sinh hồng cầu sẽ bị rối loạn, dẫn đến thiếu máu dinh dưỡng, cho dù lượng sắt trong khẩu phần đủ hoặc thậm chí dư thừa.

Ngoài ra, việc ăn quá nhiều protein động vật mà ít chất xơ còn khiến hệ vi sinh đường ruột bị mất cân bằng, làm giảm khả năng hấp thu dinh dưỡng nói chung. Một số nghiên cứu gần đây cho thấy hệ vi sinh khỏe mạnh giúp cải thiện quá trình hấp thu sắt ở ruột.

3. Trẻ bị viêm nhiễm mạn tính hoặc bệnh lý gây “thiếu máu do viêm”

Một nguyên nhân thường bị bỏ qua là thiếu máu do viêm (anemia of inflammation). Trong tình trạng viêm mạn tính (như nhiễm khuẩn hô hấp tái phát, viêm amidan, viêm ruột, bệnh dị ứng…), cơ thể sản sinh nhiều hepcidin – một hormone do gan tiết ra để điều hòa chuyển hóa sắt.

Khi nồng độ hepcidin tăng, sắt trong thức ăn sẽ không được hấp thu ở ruột, đồng thời sắt dự trữ trong gan và đại thực bào bị “khóa lại”, không giải phóng ra máu. Hậu quả là sắt huyết thanh giảm, tủy xương không có nguyên liệu tạo hồng cầu – dù tổng lượng sắt trong cơ thể vẫn đủ.

Vì vậy, nếu trẻ thường xuyên bị viêm nhiễm, cha mẹ thấy “ăn nhiều thịt mà vẫn thiếu máu” là điều hoàn toàn có thể xảy ra.

4. Trẻ có thể thiếu máu do thiếu vitamin B12 hoặc acid folic

Nhiều bậc phụ huynh chỉ nghĩ “thiếu máu là thiếu sắt”, nhưng thực tế còn nhiều dạng thiếu máu khác.

• Thiếu máu do thiếu vitamin B12: thường gặp ở trẻ ăn ít thực phẩm nguồn gốc động vật (gan, trứng, sữa), hoặc có rối loạn hấp thu B12 ở dạ dày – ruột.
• Thiếu máu do thiếu folate: hay gặp ở trẻ ăn ít rau lá xanh, trái cây, hoặc ăn thực phẩm chế biến sẵn, nấu quá kỹ làm mất vitamin.

Hai loại thiếu máu này không cải thiện dù bổ sung thịt hay sắt, vì nguyên nhân nằm ở rối loạn tổng hợp DNA trong tế bào hồng cầu, chứ không phải ở thiếu nguyên liệu sắt.

5. Trẻ mất sắt qua đường khác: giun móc, xuất huyết tiêu hóa, hoặc kinh nguyệt sớm

Ở trẻ lớn, đặc biệt là trẻ em gái dậy thì sớm, mất máu qua kinh nguyệt cũng có thể khiến cơ thể rơi vào tình trạng thiếu sắt. Ngoài ra, các nguyên nhân thường gặp khác gồm:

• Nhiễm giun móc: giun bám vào niêm mạc ruột hút máu, gây mất sắt âm thầm.
• Viêm loét dạ dày – tá tràng, polyp hoặc viêm đại tràng: gây xuất huyết đường tiêu hóa nhẹ nhưng kéo dài.
• Chảy máu cam mạn tính hoặc chảy máu nướu răng do thiếu vitamin C.

Khi sắt mất đi liên tục, dù trẻ ăn thịt nhiều đến đâu, lượng sắt hấp thu cũng không bù lại được lượng mất.

6. Cách phát hiện và xử lý tình trạng “ăn nhiều thịt vẫn thiếu máu”

Dấu hiệu nhận biết:

• Da xanh xao, niêm mạc nhợt
• Trẻ mệt mỏi, chóng mặt, kém tập trung, giảm ăn
• Tóc dễ gãy rụng, móng tay lõm hoặc dễ tách lớp
• Một số trẻ có biểu hiện nghiện ăn đất, giấy, đá lạnh – dấu hiệu điển hình của thiếu sắt

Cần làm gì?

1. Khám và xét nghiệm máu:
   • Định lượng Hb, MCV, MCH, ferritin huyết thanh, CRP, vitamin B12, folate để xác định nguyên nhân thiếu máu
   • Nếu ferritin thấp → thiếu máu thiếu sắt; nếu ferritin bình thường nhưng CRP cao → có thể là thiếu máu do viêm
2. Điều chỉnh chế độ ăn:
3. Cân đối các nhóm thực phẩm: thịt (đặc biệt thịt đỏ), trứng, cá, rau xanh, trái cây giàu vitamin C (cam, ổi, dâu, xoài).
4. Hạn chế uống sữa ngay sau bữa ăn chính; nên cách ít nhất 1–2 giờ.
5. Tránh lạm dụng thực phẩm chứa phytate hoặc caffeine (trà, ca cao).
6. Tẩy giun định kỳ 6 tháng/lần cho trẻ trên 2 tuổi.
7. Với thiếu máu thiếu sắt, dùng sắt dạng sulfat hoặc fumarat trong 2–3 tháng, kết hợp vitamin C để tăng hấp thu.
8. Với thiếu máu do thiếu B12 hoặc folate, cần bổ sung đúng loại vi chất.
9. Bổ sung sắt hoặc vitamin theo chỉ định bác sĩ:
10. Theo dõi tái khám định kỳ, vì thiếu máu có thể tái phát nếu nguyên nhân nền (viêm mạn tính, kém hấp thu) chưa được điều trị triệt để.

Tổng kết

Việc trẻ “ăn nhiều thịt nhưng vẫn thiếu máu” là biểu hiện cho thấy cơ thể không chỉ cần nguồn cung cấp sắt, mà còn cần một hệ tiêu hóa khỏe mạnh và môi trường hấp thu tối ưu.
Thiếu máu ở trẻ là vấn đề phức tạp, đòi hỏi tiếp cận toàn diện: từ khẩu phần ăn, tình trạng bệnh lý, đến vi chất đi kèm.

Cha mẹ nên nhớ rằng, thịt chỉ là một phần trong bức tranh dinh dưỡng tạo máu. Một chế độ ăn cân đối, đa dạng, nhiều rau xanh và trái cây tươi, cùng việc theo dõi sức khỏe định kỳ, mới là chìa khóa giúp trẻ phát triển khỏe mạnh và phòng tránh thiếu máu bền vững.

Phòng khám chuyên khoa dinh dưỡng VIAM